Allah’ın hakîkati konusunda Mesnevî’de gönülleri cilâlayarak, renkten, kokudan kurtulmuş olan sufîlerden bahseden Hazreti Mevlâna şöyle buyurur:
“Gönül aynası gaybın hudutsuz suretini gösterdiği için, burada akıl ya susar veya şaşırıp kalır. Gönül mü Tanrı’dır, Tanrı mı gönül?”
Gönlü cilâlamaktan maksadın; isteklerden, hırstan, hasislikten ve kinlerden arınmak anlamına geldiğini söyleyen Hazreti Mevlâna, bu kişilerin her nefeste zahmetsizce bir güzellik gördüklerini dile getirir.
Ve Fihî Mâ-Fîh’de, Şeyh Muhammed Serrezî’den bir misâl verir:
“Şeyh, bir gün müridleri arasında oturmuştu. Müridlerden birinin canı kebab istedi. Şeyh, ‘Buna kebab lâzım, getiriniz’ diye işaret etti. Ona, ‘Şeyh, onun kebaba ihtiyacı olduğunu nerden bildiniz?’ dediler. O da, ’Otuz seneden beri benim için gerekli olan hiçbir şey kalmamıştır. Kendimi bana gereken şeylerin hepsinden temizledim, hepsinden münezzehim. Ayna gibi tertemiz ve parlak oldum. Şimdi ise aklıma kebab geldi, canım istedi ve bu benim için lüzumlu bir şey hâlini alınca, bunun falan müride ait olduğunu bildim’ dedi. Çünkü aynanın kendisi saf ve şekilsizdir. Orada bir şekil belirirse bu, başkasının şeklidir.”
Yine Fihî Mâ-Fîh’de, “İnsan vücudunun gemisinin yelkeni imandır” diyen Hazreti Mevlâna, “Suyun gönül havuzuna ulaşması, akması için çok çalışması, dereler aşması lâzımdır” buyurur ve bizlerden, içimizde bir nur meydana getirmek için çalışıp çaba göstermemizi ister. Çünkü içinde böyle bir nur olan kimsenin gönlünde her türlü dünyaya ait makâm, mevkî ve dünya hâlleri bir yıldırım gibi parlayıp geçer. O zaman bu kişiler Tanrı’nın olur ve Tanrı’ya yönelirler.
Rubaî:
“Şu dumanlarla dolmuş evde bir pencere açtılar da, duman çıktı gitti; eve, güneşin nuru doldu!
O ev nedir; neyin sembolüdür? O ev, gönül evidir; içeri dolan duman da, üzüntülerimizi, kederlerimizi göstermektedir! Aslında, boş düşüncelerimiz, endişelerimiz, bizim mânevî zevkimizin, ruhanî neşemizin boynunu kırmaktadır!
Ey Hakk yoluna düşen kişi! Aklını başına al, gaflet uykusundan uyan da, düşünceden de kurtul, hayalden de!.. Yâ Rabbi! Şu bizim uykuya dalanlarımıza bir davulcu gönder!..”